«Ինքնիշխանության զիջում», «կապիտուլյացիա», «միջանցքը տվեց»․ տարածված թեզերը ու հրապարակված հայ-ամերիկյան փաստաթղթերը

Օգոստոսի 29-ին՝ ստորագրումից 21 օր անց, Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը հրապարակել է Հայաստանի և ԱՄՆ-ի միջև ստորագրված փոխըմբռնման հուշագրերը։ Մինչ Հայաստանի քաղաքական դաշտը՝ հասարակական-քաղաքական գործիչներ, փորձագետներ, օրեր շարունակ  դիտարկումներ, կանխատեսումներ և նույնիսկ ապոկալիպտիկ եզրահանգումներ էր անում, այժմ արդեն հնարավոր է հրապարակված պաշտոնական փաստաթղթերի հիման վրա փաստերով արձագանքել այդ հայտարարություններին։

«Փաստերի ստուգման հարթակն» առանձնացրել է տարբեր հարթակներում հիմնականում ընդդիմադիր դաշտից հնչած թեզերը ու դրանք համադրել հուշագրերի դրույթների հետ։

Հայ-ամերիկյան փոխըմբռնման երեք հուշագրերը 

ՀՀ կառավարությունը այսօր հրապարակել է օգոստոսի 8-ին Վաշինգտոնում Հայաստանի ու ԱՄՆ կառավարության միջև հրապարակված 3 հուշագրերը՝

• Արհեստական բանականության և կիսահաղորդիչների ոլորտում նորարարական գործընկերության մասին
  
• էներգետիկ անվտանգության ոլորտում գործընկերության մասին
• «Խաղաղության խաչմերուկ» նախագծի կարողությունների զարգացման ոլորտում գործընկերության մասին

Ուշագրավ է, որ հուշագրում շեշտվում է «Խաղաղության խաչմերուկ» եզրույթը և դրանում որևէ տեղ նշված չէ, այսպես կոչված «Զանգեզուրի միջանցք» արտահայտությունը, որն առավել տարածված է ադրբեջանական խոսույթում։

«Հայաստանը զիջում է սուվերեն վերահսկողությունը», «Սա կապիտուլյացիա է»

Ընդդիմախոսների հիմնական թեզը օգոստոսից 8-ից հետո, երբ Վաշինգտոնում ստորագրվեցին եռակողմ հռչակագիրն ու հայ-ամերիկյան հուշագրերը, հետևյալն էր՝ «Հայաստանը զիջում է սուվերեն վերահսկողությունը», «Սա կապիտուլյացիա է», «Միջանցքը տվեց»։ Դաշնակցական պատգամավոր Քրիստինե Վարդանյանը նույնիսկ համեմատություն էր անցկացրել 2020-ի նոյեմբերի 9-ի ՀՀ-ՌԴ-ԱՀ եռակողմ հայտարարության հետ, հայտարարել, որ հայ-ամերիկյան փաստաթուղթը հերթական կապիտուլյացիա է ու ընդգծել էր․ «Նոյեմբերի 9-ի հայտարարությունն ավելի լավն էր, քան՝ Վաշինգտոնում նախաստորագրվածը»։

Իսկ Հայաստանի նախկին նախագահ Սերժ Սարգսյանը նշել էր, որ «Այդ փաստաթուղթը պետք է անվանել ոչ թե խաղաղության համաձայնագիր, այլ՝ ասք այն մասին, թե ինչպես կապիտուլյանտը բավարարեց Ադրբեջանի հերթական պահանջները»։

Քաղաքական մեկնաբան Հակոբ Բադալյանը իր հարցազրույցներից մեկում շեշտել էր․ «Դե ֆակտո Հայաստանի ինքնիշխանության զիջում է», իսկ դաշնակցական մեկ այլ պատգամավոր Իշխան Սաղաթելյանը նշել էր․ «Իշխանությունները սուտ են ասում, որ միջանցք չի տրվելու»։

«Փաստը մնում է այն, որ Հայաստանը համաձայնվում է՝ ժամանակավորապես կամ մշտապես զիջելու իր ինքնիշխան տարածքի որևէ հատվածի վերահսկողությունը, և դա անընդունելի է», — սա էլ Հայաստանի նախկին արտգործնախարար Վարդան Օսկանյանի հայտարարությունն էր։

Բացի այդ, հուշագրերի ստորագրումից հետո Հ․Յ․ Դաշնակցությունը հայտարարությամբ հանդես եկավ, որ ստորագրված փաստաթղթերը «․․․ ոչ միայն չեն վերացնում Հայաստանի նկատմամբ թուրք-ադրբեջանական երեք տասնամյակից ավելի տևող շրջափակումն ու թշնամական գործողությունները, այլև Ադրբեջանը անխոչընդոտ կապ-միջանցք է ստանում Հայաստանի սուվերեն տարածքում՝ ստեղծելով Հայաստանի ինքնիշխանության սահմանափակումների և արգրեսիան շարունակելու հավելյալ պայմաններ»։

Հայ Ազգային կոնգրես կուսակցության ներկայացուցիչ Լևոն Զուրաբյանը հեռուն գնացող դատողություններ էր արել․ «Այնպես են սարքել, որ հուշագրերը չհրապարակվեն։ Մեզնից թաքցնում են»։ 

Այդուհանդերձ, օգոստոսի 8-ին ստորագրված բոլոր փաստաթղթերը արդեն հրապարակված են։

Ի՞նչ է ասում հրապարակված պաշտոնական փաստաթուղթը

Ի տարբերություն ընդդիմադիր դաշտից հնչած վերոնշյալ հայտարարությունների, «Խաղաղության խաչմերուկի» հուշագիրը շեշտում է աներկբա աջակցությունը Հայաստանի ինքնիշխանությանը, տարածքային ամբողջականությանը և միջազգայնորեն ճանաչված սահմանների անխախտելիությանը, իսկ համագործակցությունը վերաբերում է մաքսային/սահմանային հզորացմանը, կարողությունների զարգացմանը և ենթակառուցվածքների արդիականացմանը՝ ոչ թե արտատարածքային ռեժիմի ստեղծմանը։

Հուշագրում մասնավորապես շեշտվում է․ «․․․աներկբա աջակցությունը Հայաստանի ինքնիշխանությանը, տարածքային ամբողջականությանը և դրա միջազգայնորեն ճանաչված սահմանների անխախտելիությանը, արտահայտելով փոխադարձ հետաքրքրվածություն Հայաստանի «Խաղաղության խաչմերուկ» նախագծում ներդրում կատարելու և Հայաստանի ենթակառուցվածքների և սահմանային անվտանգությունը բարելավելու հարցում»։

Նշվում է, որ հայ-ամերիկյան հուշագրի նպատակն է «․․․փոխգործակցել Հայաստանի ենթակառուցվածքների և սահմանային անվտանգության բարելավման ուղղությամբ, այդ թվում՝ ՀՀ և ԱՄՆ միջև ներդրումների, ռեսուրսների, վերապատրաստման և գործընկերության միջոցով»։

Ըստ հուշագրի, մասնակիցները նպատակ ունեն արձագանքելու Հայաստանի ենթակառուցվածքների և սահմանային անվտանգության առաջնահերթություններին, այդ թվում՝ 

• մասնավոր հատվածի ներդրումները խրախուսելով,
• մաքսային հսկողության արդյունավետությունը և սահմանային անվտանգության հարցում համագործակցությունը և կարողությունների զարգացումն ընդլայնելով, այդ թվում՝ ապօրինի տեղափոխման և մաքսանենգության դեմ պայքարելու համար,
• ԱՄՆ-ի ազգային անվտանգության դեպարտամենտի և Հայաստանի ազգային անվտանգության ծառայության սահմանապահ զորքերի և Պետական եկամուտների կոմիտեի միջև լավագույն գործելակերպերի փոխանակմանը նպաստելով, 
• կիբեռանվտանգության ոլորտում լավագույն գործելակերպերը և կարողությունները ընդլայնելով:

Հրապարակված հուշագրում նշվում է, որ ՀՀ-ն և ԱՄՆ-ն համագործակցելու են հետևյալ ոլորտներում՝ 

• Հայաստանի սահմանային անվտանգության մեծացում վերապատրաստման, ԱՄՆ կառավարության ռեսուրսների և ԱՄՆ-ի ազգային անվտանգության դեպարտամենտի մաքսային և սահմանային պաշտպանության գործակալությունից ստացված լավագույն գործելակերպերի միջոցով
• կիբեռպաշտպանության գործողությունների մասով ներդրումների ավելացում 
• ներդրումների խթանում՝ Հայաստանի ենթակառուցվածքները, ինչպես նաև սահմանային անվտանգության ոլորտն արդիականցնելու համար։

Սակայն նաև շեշտվում է, որ այս ոլորտներով կողմերը չեն սահմանափակվելու։ 

Հրապարակված հուշագրերով նաև հերքվում են այն մտահոգություններ- հայտարարությունները, թե «սա ճանապարհ է դեպի ԱՄՆ ռազմական ներկայություն/բազա»։ Որևէ հուշագրում չկա անվտանգային-ռազմական բազայի, ուժի տեղակայման կամ պաշտպանական պարտավորության մասին։

Մինչդեռ հրապարակված հուշագրերում խոսքը սահմանային անվտանգության կարողությունների և տրանսպորտային ու ենթակառուցվածքային ներդրումների խթանման մասին է։ 

Ժամկետների մասին 

Փաստաթղթերում 99 տարի վարձակալության մասին նշում չկա։ Փոխըմբռնման հուշագիրը գործողության մեջ է մտնում դրա ստորագրման ամսաթվից և նախատեսված է, որ գործի 1 տարի ժամկետով։ Ակնկալվում է՝ դրա շրջանակներում համագործակցությունը կշարունակվի ևս 3 ժամկետներով, եթե կողմերից (ՀՀ և ԱՄՆ) մեկը մյուսին համագործակցությունը դադարեցնելու իր մտադրության մասին գրավոր չծանուցի՝ դադարեցման ամսաթվից առնվազն 60 օր առաջ։ 

99 տարի վարձակալության մասին հայտարարել էր Թուրքիայում ԱՄՆ դեսպանը, այդ մասին գրել էր նաև Reuters-ը, այնուհետև այդ մասին խոսեց ԱՄՆ նախագահ Դոնալդ Թրամփը․ «Հայաստանը նաև ստեղծում է բացառիկ գործընկերություն ԱՄՆ-ի հետ՝ այս միջանցքը զարգացնելու համար, որը կարող է տևել մինչև 99 տարի»։

Սակայն 99 տարի ժամկետի մասին վերջին հարցազրույցում ՀՀ ԱԳ նախարար Արարատ Միրզոյանը արձագանքել էր․ «99 տարվա մասին խոսակցությունն առայժմ որևէ աղերս չունի իրականության հետ, այսինքն` պայմանավորվածություն կա այն բաների մասին, որոնք գրված ու հրապարակված են, այսինքն` ժամկետ, որևէ տեխնիկական այլ մանրամասներ դեռ պետք է քննարկենք։ Հողի սեփականությունը չի կարող վիճարկվել»։

Այսպիսով, պաշտոնապես հրապարակված հուշագրերը չեն ենթադրում Հայաստանի ինքնիշխանության կամ տարածքային վերահսկողության զիջում, և ընդդիմախոսների կողմից շրջանառվող «միջանցքային» կամ «կապիտուլյացիոն» սպառնալիքները փաստացի հիմնավորված չեն: 

Հասմիկ Համբարձումյան